Nefis; kötü istek, kötülüğe meyil; insandaki maddî, beşerî ve hayvanî şeylere meyletmektir. Diğer bir ifade ile Nefs; içimizdeki bütün kötü isteklerdir, süflî arzulara duyulan meyildir.
Nefsi her zaman denetleyip hesaba çekmek, kontrol altına almak (murakabe etmek) demektir. Sonlu bir dünyada sorumlu ve belli bir ömre sahip olan insanoğlu, dünyayı ve sonrasını değerlendirirken bazı güç odaklarının tesiri altına kalmıştır. Bunlar iman, dünya, nefis, öteki insanlar ve şeytandır. Rasûlüllah (sav) şöyle buyurdular: “Akıllı kişi, nefsine hâkim olan ve ölüm sonrası için çalışandır. Âciz kişi de, nefsini duygularına tâbi kılan ve Allah’tan dileklerde bulunup duran (bunu yeterli gören)’dir.” (Tirmizî)
Nefse hâkimiyet, aklı hayata egemen kılmak demektir. Davranışlarını âhiretteki sonuçlarını dikkate alarak ayarlamak gerçek anlamda akıllı kişilerin tavrıdır. Ölüm sonrası için hazırlık yapanların ne kadar isabetli ve akıllı işler yaptıklarını Allah Teâlâ şöyle bildiriyor: “Herkes yarın için önceden neler gönderdiğine dikkat etsin” (Haşr 59/ 18)
Nefise hâkim olmak demek, kıyamette hesaba çekilmeden önce, nefsini hesaba çekmek demektir. Hz Ömer (ra) demiştir ki: “Hesaba çekilmeden önce kendinizi hesaba çekin. Âhiretteki hesap, ancak dünyada nefsini hesaba çekmiş olanlar için hafif ve kolay olacaktır.” Acizliğin alâmeti de, his ve hevesleri peşinde ömür tüketmek, nefse uymak, sonra da Allah’tan dileklerde bulunmaktır.